Innvandrere og brukermedvirkning - sammendrag på samisk

Čoahkkáigeassu

Lágaid mielde galget pasieanttat ja geavaheaddjit beassat leat mielde mearrideame iežaset dearvvašvuođa hárrái (geavaheaddjemielváikkuheapmi indiviidadásis) ja dearvvašvuođa- ja fuolahusbálvalusaid hábmemis (geavaheaddjeváikkuheapmi bálvalus- ja systemadásis). Guovddáš almmolaš dokumeanttat deattuhit ahte geavaheaddjemielváikkuhus lea deaŧalaš maiddái bálvalusdutkamis vai mii oažžut áigái buriid ja relevánta dearvvašvuođa- ja fuolahusbálvalusaid.

Sisafárrejeaddjit dahket 14,7 proseantta min álbmogis. Sihkkarastin dihte dásseárvosaš dearvvašvuođa- ja fuolahusbálvalusaid lea deaŧalaš ahte sisafárrejeaddjit ieža leat fárus dahkame mearrádusaid iežaset divššu hárrái ja dearvvašvuođa- ja fuolahusbálvalusaid hábmemis ja bálvalusdutkamis. Danne mii ovdanbuktit dán čoahkkáigeasus dieđuid das movt sisafárrejeddjiid geavaheaddje­mielváikkuheapmi sáhttá áimmahuššojuvvot. Čoahkkáigeassu lea ráhkaduvvon dutkan- ja ovdánahttinbarggu publikašuvnnaid ja almmolaš dokumeanttaid vuođul dán fáttas.

Vai sáhttit áimmahuššat sisafárrejeddjiid mielváikkuheami de berret diehtit makkár hehttehusat sáhttet mielváikkuheami heađuštit. Sisafárrejeddjiin sáhttet leat omd. čuovvovaš hehttehusat mat heađuštit mielváikkuheami indiviidadásis: 

• giellahehttehusat
• unnán gelbbolašvuohta dearvvašvuođa birra
• unnán luohttámuš dearvvašvuođafuolahussii
• čiegaduvvon dieđut
• dearvvašvuođabargiin lea unnán máhttu sisafárrejeddjiid duogáža hárrái
• dearvvašvuođabargiin ja sisafárrejeddjiin lea goabbatlágan oaidnu dearvvašvuođa ja buozanvuođa hárrái
• dearvvašvuođabargiin ja sisafárrejeddjiin leat goabbatlágan rollavuordámušat
• dearvvašvuođabargiin ja sisafárrejeddjiin leat ovdagáttut ja stereotyhpalaš ipmárdusat guhtet guimmiideaset birra
• sisafárrejeddjiin leat negatiiva vásáhusat dearvvašvuođafuolahusain
• struktuvrralaš heađuštusat ja organisatoralaš heađuštusat, ja áigehuššá

Dutkama ja vásáhusaid vuođul ovdánahttinriikkain sáhttet dulkon, visuála veahkkeneavvut ja ovttasválljenreaiddut, mat leat heivehuvvon guoskevaš ulbmiljoavkkuide, leat buorit doaibmabijut dasa ahte njeaidit giellaheađuštusaid ja fuolahit ovttasválljema. Dulkkat galget dulkot buot mii daddji, ja sidjiide berre dieđihuvvot movt ja manne dearvvašvuođabargit barget dan ovdii ahte ovddidit ovttasválljema. Ulbmiljoavku berre váldojuvvot mielde ovttasválljenreaidduid ovdánahttimii. 

Intervenšuvnnat dainna ulbmiliin ahte lasihit sisafárrenjoavkku gelbbolašvuođa dearvvašvuođa hárrái eaktuda dialoga mas čielggada dálá ipmárdusa, diehtodárbbu ja guđiid informašuvdnakanálaid bokte sii háliidit dieđuid. Njeaidin dihte ovttasválljema eará hehttehusaid árvaluvvojit dutkamis ja eará raporttain čuovvovaš doaibmabijut: atnit doarjjareaidduid gulahallamis, bargat dan ovdii ahte olahit luohttámuša ja hukset buriid relašuvnnaid ja geavahit dearvvašvuođabargiid geain lea sullasaš gielalaš ja/dahje kultuvrralaš duogáš go pasieanttas. Maiddái fáktorat olggobealde pasieantta ja dearvvašvuođabargiid interakšuvnna leat deaŧalaččat dasa ahte ovddidit ovttasválljema. Dutkit árvalit čuovvovaš doaibmabijuid dasa: ahte jođiheaddjit  gaskkustit ahte ovttasválljen lea juoga mii vuoruhuvvo, ahte dearvvaš­vuođabargiin lea doarvái astu konsultašuvnnas, ahte dearvvašvuođabargiide lea ekonomalaččat gánnáhahtti bargat ovttasválljema ovdii, ahte lea doarvái áigi geavahit dulkka, ahte ámmátdulkka ja ovttasválljenreaidduid lea álki gávdnat, ahte fysalaš biras lea heivehuvvon dainna lágiin ahte iešguđetlágan sisafárrenjoavkkut dovdet iežaset vuhtii váldojuvvon.

Geavaheaddjemielváikkuhus bálvalusdásis ja systemadásis lea árbevirolaččat fuolahuvvon omd. geavaheaddjeiskkademiid ja searvama bokte ráđiin ja lávdegottiin. Dutkan orru datte čájeheame ahte heađuštusat nugo hoahppu, ekonomiija, ráddjejuvvon giellamáhttu, beare alla gelbbolašvuođagáibádusat ja marginaliserejuvvon sajádat sáhttá heađuštit sisafárrejeddjiid searvama dakkár doaibmabijuide.

Danne berre maiddái váldit atnui eará lahkonanvugiid dainna ulbmiliin ahte fuolahit dáid joavkkuid mielváikkuheami dearvvašvuođa- ja fuolahusbálvalusaid ovdá­nahttimis. Sáhttá leat buorre observeret pasieanttaid sin oktavuođas dearvvašvuođa­fuolahusain, oahppan dihte eambbo sin vásáhusaid ja veahkkedárbbu birra dearvvašvuođafuolahusa oktavuođas. Sáhttá omd. ásahit fokusjoavkkuid maid bokte čohkke dieđuid geavaheddjiid vásáhusain dearvvašvuođa- ja fuolahusbálvalusas.

Ovttasbargu iešguđetlágan sisafárrenjoavkkuid organisašuvnnaiguin sáhttá maid buktit geavaheaddjemielváikkuheami bálvalus- ja systemadásiin danne go organisašuvnnain sáhttá oažžut dieđuid iešguđetlágan sisafárrenjoavkkuid ja sin dárbbuid birra dearvvašvuođabálvalusaide, ja dat sáhttet leat veahkkin oktavuođa huksemis guoskevaš joavkkuiguin.  Guovddáš olbmot, namalassii olbmot geat gullet guoskevaš sisafárrenjovkui ja dovdet dan, sáhttet searvat sihke heivehuvvon fálaldaga hábmemii ja veahkehit rekrutteret geavaheaddje­mielváikkuheddjiid.

Geavaheaddjemielváikkuheapmi dutkamis lea olahan dađistaga eanet fuomášumi, ja geavaheaddjit galget dál searvadahttojuvvot dearvvašvuođadutkamii mii oažžu almmolaš ruhtadeami. Geavaheaddjemielváikkuheapmi dutkamis lokte dutkama kvalitehta ja relevánssa ja sáhttá váikkuhit dasa ahte relevánta intervenšuvnnat ja buorebut heivehuvvon bálvalusat ovddiduvvojit.

Eiseválddit ávžžuhit ahte geavaheaddjit leat fárus miehtá dutkanproseassa jurdaga/temá vuolggaheami rájes, dieđuid čohkkemis ja analyseremis ja dutkanbohtosiid gaskkusteamis. Girjjálašvuođas čujuhuvvo ahte sisafárrejeaddjit ja čearddalaš unnitlogut leat relatiivvalaččat unnán ovddastuvvon dutkamis, ja ahte sin sáhttá leat váttis olahit ja searvadahttit dutkanprošeavttaide. Dutkiin soitet váilut fierpmádagat ja dieđut iešguhtetge minoritehtajoavkkuid birra, ja geavaheddjiin soaitá leat eahpeluohttámuš dutkiide ja unnán diehtu das mii dutkan lea, ja movt dat čađahuvvo. Dasa lassin leat vel giella- ja gulahallanhástalusat stuora hehttehussan. Gáržžes áigi lea maid dávjá hástalussan sihke dutkiide ja geavaheddjiide, ja dávjá ii leat várrejuvvon doarvái ruhta čađahit duohta geavaheaddjemielváikkuheami.

Váilevaš máŋggabealatvuohta ja ovddasteapmi akademiijas sáhttá gáidadit dutkiid ja dutkanfáttáid geavaheddjiin  ja sin árvvuin ja máhtus.

Oassálastinvuđot dutkan deattuhuvvo lahkonanvuohkin dahje dutkanmodeallan mii sáhttá leat erenoamáš ávkkálaš metodan man bokte searvadahttá unnit ovddastuvvon joavkkuid dutkamii. Dasa lassin sáhttá dat váikkuhit dasa ahte minoritehtajoavkkut ja báikkálaš servodagat ieža gávdnet čovdosiid mat devdet sin dárbbuid. Dutkit berrejit gal atnit mielas daid hástalusaid maid geavaheaddjerolla sáhttá mielddisbuktit, ja leat dihtomielalaččat das ahte dutkanbohtosat ja gávdnosat sáhttet buktit negatiiva implikašuvnnaid joavkkuide ja báikkálaš servodagaide.

Lea dárbu Norgga dilálašvuođaid vuođul dutkat sisafárrejeddjiid geavaheaddje­mielváikkuheami sihke indiviidadásis, bálvalusdásis, systemadásis ja bálvalusdutkamis.